ایران و ایرانیان در آثار جیمز موریه

چکیده جیمز موریه (1849-1780)، دیپلمات و سیاح انگلیسی در آثار خود به خصوص سفرنامه های خود و دو رمان سرگذشت حاجی بابای اصفهانی و ماجراهای حاجی بابای اصفهانی در انگلستان، تصویری از ایران و ایرانیان به دست داده است. کار اصلی در این پژوهش، مطالعه آن تصویر و بررسی و تحلیل آن است. ارزیابی اطلاعات و قضاوت های وی با ملاک هایی مثل اطلاعات موجود در آثار سایر سیاحان صورت گرفته است. در آثار موریه دو تصویر از ایران و ایرانیان دیده می شود. یکی اینکه او در سفرنامه های خود ضمن به دست دادن گزارشی از دو سفرش به ایران در عهد فتحعلی شاه (1250-1211/1834-1796) که حاوی اطلاعاتی زیاد درباره اوضاع این کشور از جهت اجتماعی و فرهنگی و دیگر جهات، در آن زمان است، به شکلی تحسین آمیز به گذشته تاریخی و باستانی ایران نگریسته است. تصویر دوم اینکه در سرگذشت حاجی بابای اصفهانی با زبانی طنز و از روی تمسخر از قهرمان داستان و مردم و جامعه ایران یاد کرده است. موریه در ماجراهای حاجی بابای اصفهانی در انگلستان نیز، متفاوت از سایر آثار خود، نحوه رویارویی حاجی بابا را با جامعه و فرهنگ اروپایی به تصویر می کشد و از این طریق نظر تمسخرآمیز خود را در مورد ایران و ایرانی عرضه می کند و تفکرات برتری جویانه خود را به لحاظ اجتماعی و فرهنگی به نمایش می گذارد. با این حال دو تصویر موجود از ایران و ایرانیان در آثار وی بدون هیچ گونه شباهتی نیز نیستند. نگاه او به ایران و ایرانیان در مواردی نادر در سفرنامه هایش نیز شبیه حاجی باباهای اوست. موریه در راستای آموزه های شرق شناسی ایران را دارای گذشته ای غنی می داند، اما بر این باور است که آن کشور در دنیای جدید در سطحی پایین از تمدن به سر می برد و به ناچار باید به پیروی و تقلید از تمدن غرب بپردازد. زبان موریه در آثارش به گونه ای است که به ادبیات استعماری شهرت دارد. اظهارنظرهای وی در مورد جامعه و فرهنگ ایران، یک سونگرانه، تمسخرآمیز و همراه با تحقیر است. ضعف حکومت ایران از یکسو و منافع استعماری انگلیسی ها از سویی دیگر در تصویری که موریه از ایرانیان به دست داده موثر واقع شده است.